Giriş

Petrol, petrol ürünleri, kimya, doğal gaz, kömür madenleri, hububat siloları. şeker fabrikaları, kereste ve mobilya fabrikaları, ekmek fırın ve fabrikaları, ilaç sanayi, gıda sanayinin bazı kolları, gibi, yanıcı parlayıcı ve patlayıcı maddeler ile uğraşan bir çok sanayi kollarında normal çalışma icabı veya arıza ve bakım gibi hallerde (gaz, toz veya yanıcı sıvı buharı gibi nedenler ile), patlayıcı ortam oluşmaktadır.

Elektrik aletlerinin ısınmaları ve çalışmaları icabı ark bu ortamları tehlikeye düşürmekte ve patlamalara neden olmaktadır. Bu nedenlerle bu gibi iş yerlerinin patlayıcı ortamlarında kullanılan elektrik aletleri farklı olmak zorundadır. İşte bu olaya EXPROOF ve kullanılan elektrikli aletlere de exproof elektrikli aletler adı verilmekte ve ticari piyasada bu isimlerle tanınmaktadırlar. Aslında exproof tabiri Amerikan uygulamasından alınmış olup, Türkçesi yazımızın başlığında olduğu gibi PATLAYICI ORTAMLAR ve PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRİKLİ ALETLER şeklinde olmalıdır.

Exproof yerine PATLAMAYA KARŞI KORUNMUŞ veya PATLATMAZ tabirleri de kullanılabilir. Bu konuda İngiliz sanayi çevrelerinde EXPLOSION PROTECTION ve Alman sanayi çevrelerinde de EXPLOSIONSSCHUTZ tabirleri kullanılmaktadır.

Bu konuda Türkçe yazılmış kaynak yok denecek kadar azdır. Yazımızda konu ile ilgili en son teknik ve hukuki (yasa, yönetmelik gibi) gelişmelere yer verilmiş olup, okuyanlara Exproof (patlayıcı ortam) hakkında kısa öz ve kapsamlı bir bilgi verilmeye çalışılmıştır. Exproof konusunda Amerikan uygulamaları çok farklı olup, bu konu yazımızda aydınlatılmaya çalışılmıştır. Her ne kadar son yıllarda Amerikalılar Avrupa uygulamalarına yanaşıyor ve IEC normlarını kabul etmeye başlamışlar ise de, sanayide kurulu olan eski tesisler faal durumdadırlar. Meslektaşlarımız maalesef eski uygulamaları da bilmek zorundadırlar. Bu nedenlerle yazımızda eski görüş ve uygulamalara da yer verilmiştir.

1995 lerde başlayan ATEX furyası ve değişimleri 2010 itibarı ile ömrünü tamamlamış gözükmektedir. ATEX adı altında Avrupa birleşiminin benzeri IECEx Schema adı altında Dünya çapında uygulanmaya başlamıştır. Yasamızda konu hakkında bilgi verilmekte ve ATEX öldü yaşasın IECEx sloganının ne kadar gerçekçi olup olmadığı hakkında bilgiler de verilmektedir.

Sunuş

Günümüzde birçok alanda olduğu gibi patlayıcı ortamlarda kullanılan elektrik tesisatı ve güvenliği alanında önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Mühendislik eğitimi esnasında okullarımızda oldukça kuvvetli teorik dersler alan öğrencilerimiz, bu derslerin günlük hayata ya da sanayiye yansımaları konusundaki pratik uygulamalarda yetersiz kalmaktadırlar.
 
Meslek örgütü olarak önemli bir görevimiz de, üyelerimiz olan mühendislerin meslek yaşamları boyunca edinmek zorunda kalacakları teorik ve pratik bilgiyi temin etmektir.
 
MİSEM kapsamında üyelerini eğitmek için gereken yapılanmayı gerçekleştirmeye çalışan Odamız bu çalışmaları sırasında bu amacına yönelik yayınlarda büyük bir eksiklik olduğunu da fark etmiştir. Yabancı dilde özellikle İngilizce yazılan birçok kaynak olmasına rağmen, Türkçe kaynak sıkıntısı açıktır.
 
Bu açığı ya da başka bir ifade ile ihtiyacı karşılamak amacı ile tercüme ve telif eserler yazılmasını gündemine alan Odamız, önümüzde ki dönem, bir dizi yayın hazırlama gayreti içindedir.
 
Mühendisler mesleklerini meslek yaşamları boyunca öğrenmeye devam ederler. Bu da öğrenme alanında süreklilik demektir. Bu nedenle mühendisçe bir yaşam, öğrenme ve üretim alanında sürekliliğe zorunlu bir yaşam olarak ele alınabilir. Bunun için de mühendislik eğitiminde temel bilgilerin sağlıklı ve tam olarak verilmesi ile sürekli eğitim ve yaşam boyu öğrenime çağdaş bir mühendislik formasyonu kazandırılması önem taşımaktadır.

Örgün eğitim kurumlarının mühendislere kazandırdığı meslek bilgisi ve formasyonu sadece bir başlangıçtır. Eğitimde asıl önemli olan, meslek alanındaki bilgilerin sürekli olarak yenileme ve güncelleme yeteneğidir. Bu yeteneğin verilmesi örgün eğitim kurumlarının asıl görevlerinden biridir. Günümüzde bilim, teknoloji ve mühendislik uygulama alanlarındaki hızlı gelişim, üretim süreçlerinde mevcut bileşenlerin kendilerini sürekli yenilemelerini ve geliştirmelerini zorunlu kılmaktadır. Örgün eğitim kurumlarında verilen eğitim, zaman içinde atıl bilgi haline gelmekte ve yetersiz kalmaktadır. Bu yüzden, artan bilgi birikimine hızlı ulaşma, edinilen bilgi ve deneyimleri paylaşma ve üretim süreçlerinde değerlendirebilme becerisi için sürekli bir meslek içi eğitim şarttır.

Böylesi bir meslek içi eğitim Elektrik, Elektronik, Bilgisayar ve Biyomedikal Mühendislerinin yasal örgütü Elektrik Mühendisleri Odası‘nın temel görevlerinden biridir. Bu görevi MİSEM kapsamında yapmaya çalışan Odamız bu yapılanmanın en önemli yapı taşlarından birisi olan yayın konusunda da gerekeni yapmaya çalışmaktadır.

Exproof konusunda Türkçe yazılmış kaynak yok denecek kadar azdır. Yazarımız konu ile ilgili  en son teknik ve hukuki (yasa, yönetmelik gibi) gelişmelere yer vermiş, okuyanlara  exproof (patlayıcı ortam) hakkında kısa öz ve kapsamlı bir bilgi aktarmaya çalışmıştır.  Her ne kadar son yıllarda Amerikan standartları ile Avrupa uygulamaları benzemeye başlamış ve IEC normlarını kabul edilmeye başlasa da, sanayide kurulu olan eski tesisler faal durumdadırlar. Meslektaşlarımız maalesef eski uygulamaları da bilmek  zorundadırlar. Bu nedenlerle yazarımı eski görüş ve uygulamalara da yer vermiştir.

Yazarımız ve aynı zamanda üyemiz olan Sayın Mustafa Kemal Sarı`ya teşekkür ederken, bu yayınımızın ayrıca telif ya da tercüme eser hazırlamak isteyenlere de açık bir çağrı olduğunu belirterek, bu yayının amacına uygun olmasını ve bir ihtiyacı karşılamasını dileriz.
Saygılarımızla

Cengiz GÖLTAŞ
TMMOB -Elektrik Mühendisleri Odası
42. Dönem Yönetim Kurulu Başkanı
Ocak 2011

İçindekiler

BÖLÜM I
GENEL İZAHAT    1

1.0 KISA TARİHÇE    3
2.0 PATLAYICI ORTAM NEDİR    5
3.0 PATLAYICI ORTAMLARIN SINIFLANDIRILMASI TEHLİKELİ BÖLGE veya ZON TANIMLAMALARI    14

BÖLÜM II
HUKUKİ DAYANAK ATEX ve IECEx    47
4.0 PATLAYICI ORTAMLAR ÜZERİNE SON GELİŞMELER    49

BÖLÜM III
KORUMA TİPLERİ    85
5.0 PATLAMAYA KARŞI ALINAN DEĞİŞİK TEDBİRLER ve KORUMA TİPLERİ    87

BÖLÜM IV
KENDİNDEN EMNİYETLİLİK ÖZ GÜVENLİK, İÇSEL GÜVENLİK    155
6.00 KENDİNDEN EMNİYETLİLİK    157

BÖLÜM V
UYGULAMA ÖRNEKLERİ    293
7.00. ÖNEMLİ ELEKTRİK ALETLERİNDE UYGULANAN KORUMA YÖNTEMLERİ    295

8.00 TEHLİKELİ BÖLGE TANIMLAMA ÖRNEKLERİ    329

EKLER    349
EK 01: YANICI PARLAYICI ve PATLAYICI MADDELERİN ÖZELLİKLERİ    385
EK 02: AMERİKAN UYGULAMALARI ÖZETİ    394
EK 03: PATLAYICI ORTAMLARLA İLGİLİ STANDARTLAR    397
EK 04: TEST LABORATUVARLARI, ONANMIŞ KURULUŞLAR YETKİLİ SERTİFİKA OTORİTELERİ    403
EK 05: HİDROJEN GAZI PATLAMA EĞRİSİ    406
EK 06: EN BÜYÜK DENEYSEL AÇIKLIKLAR MESG MIXIMUM EXPERIMENTAL SAFE GAPS    407
EK 07: DIRECTIVE 94/9     408
EK 08: ATEX 137 DIRECTIVE 99/9    438